مناطق آزاد ایران؛ گذشته‌ای پر چالش، آینده‌ای امیدوارکننده

قصه به سامان نرسیدن مناطق آزاد ایران روایت تازه ای نیست و طی سال های گذشته بسیاری از آگاهان در خصوص مدیریت این مناطق سخن ها رانده اند و برای برون رفت از رخوت های موجود نلاش ها کرده اند. اما در نهایت هیچکدام از این نقد و نظرها و راهکارها به جایی نرسید.

از دهه ۷۰ شمسی مناطق آزاد تجاری و صنعتی ایران، با هدف تبدیل‌شدن به دروازه‌ای برای صادرات و واردات کشور، جذب سرمایه‌گذاری خارجی، ایجاد اشتغال، و ارزآوری شکل گرفتند. با این حال، در عمل، بسیاری از این اهداف محقق نشد و مناطق آزاد نتوانستند نقش کلیدی خود را در اقتصاد ملی ایفا کنند.

براستی دلایل این ناکامی ها در دولت‌های پیشین چه بود؟ مختصر می توان این دلایل را فهرست وار مورد بررسی قرار داد.

بی‌توجهی به فلسفه‌ی اصلی تأسیس مناطق آزاد یکی از اصلی ترین مشکلات توسعه نایافتگی مناطق آزاد بود.در حالی‌که این  مناطق باید محلی برای تولید صادرات‌محور، تسهیل واردات مواد اولیه، و جذب سرمایه‌گذاران بین‌المللی باشند، در بسیاری موارد به حیاط‌خلوتی برای واردات کالاهای مصرفی بدل شدند. به‌جای آنکه صنایع صادراتی شکل بگیرد، واردات بی‌رویه و بدون نظارت، مناطق آزاد را از مسیر اصلی منحرف کرد.

تداخل و نبود هماهنگی میان قوانین سرزمین اصلی و مناطق آزاد عامل دوم بی سرانجامی مناطق آزاد بود.با وجود اینکه طبق قانون، مناطق آزاد باید از بسیاری از مقررات دست‌وپاگیر سرزمین اصلی معاف باشند، در عمل دستگاه‌های اجرایی کشور (نظیر گمرک، بانک مرکزی و سازمان مالیات) این استقلال را نادیده گرفتند. همین باعث شد تا قوانین خاص مناطق آزاد عملاً اجرایی نشوند.

مدیریت ناکارآمد و سیاسی‌کاری مصیبت بعدی مناطق آزاد بوده است.هیچوقت مدیریت ها در این مناطق نتوانستند برچسب سیاسی بودن و گروهی بودن اندیشه های خود را از وجود خویش پاک کنند.

بسیاری از مدیران منصوب‌شده در مناطق آزاد، فاقد تجربه‌ی تخصصی در حوزه‌های تجارت بین‌الملل، توسعه صنعتی و مدیریت کلان اقتصادی بودند. برخی انتصابات بیشتر رنگ‌وبوی سیاسی داشت تا کارشناسی. در نتیجه، مناطق آزاد به جای آن‌که موتور توسعه باشند، به نواحی کم‌اثر و پرهزینه بدل شدند.به محلی برای لابی کردن افراد غیر متخصص و انتفاع شخصی این افراد.

نبود زیرساخت‌های مناسب و ناتوانی در رقابت منطقه‌ای مشکل بعدی بوده است که این مناطق هرگز نتوانستند آن را از خود دور کنند.

در مقایسه با مناطق آزاد کشورهای همسایه (نظیر جبل‌علی در امارات یا مناطق آزاد ترکیه)، مناطق آزاد ایران از نظر زیرساخت‌های بندری، لجستیکی، ارتباطی و حتی بانکی در سطح بسیار پایین‌تری قرار داشتند. این نقیصه نیز مانع جذب سرمایه‌گذاری خارجی شد.

اینک اما ظاهرا قرار است اتفاقات مثبتی را شاهد باشیموبنظز می رسد دولت چهادهم توجهی ویژه به مناطق آزاد کرده است و مزایای مغفول مانده آن را به عینه احساس کرده است .بنابراین امید به تحول با مدیریت جدید در مناطق آزاد شکل گرفته و با روی کار آمدن دولت جدید و انتصاب رضا مسرور به‌عنوان رئیس دبیرخانه شورای‌عالی مناطق آزاد کشور، امیدها برای اصلاح و احیای نقش راهبردی این مناطق دوباره زنده شده است.

رضا مسرور که پیش‌تر تجربه‌ی موفقی در منطقه آزاد انزلی داشته، اکنون با رویکردی توسعه‌محور و مبتنی بر برنامه‌ریزی راهبردی، به دنبال ایجاد تحولات اساسی در این مناطق است.

اینک می توان لیست انتظارات از مدیریت جدید را نیز بطور خلاصه مورد بررسی قرار داد.از جمله اقدامات مورد انتظار در دوره‌ی جدید می‌توان به بازگشت به اصل صادرات‌محوری و حمایت از تولید داخلی با هدف صادرات،اجرای کامل قوانین خاص مناطق آزاد و حذف دخالت‌های بیرونی،جذب سرمایه‌گذاری خارجی از طریق تسهیل فرآیندهای اداری و ایجاد زیرساخت‌های مناسب،شفاف‌سازی عملکرد و پایان‌دادن به رانت‌ها و انحصارات و ارتباط فعال با کشورهای منطقه برای توسعه تجارت منطقه‌ای و بین‌المللی اشاره کرد.

در عین حال خوب است مدیران ارشد کشور بدانند که علت موفقیت مناطق آزاد در کشورهای اطراف چه بوده است.

منطقه آزاد جبل‌علی در دبی یکی از موفق‌ترین مناطق آزاد جهان است. این منطقه با زیرساخت‌های پیشرفته، معافیت‌های مالیاتی ۲۰ساله، و قوانین ساده برای سرمایه‌گذاری خارجی، توانسته بیش از ۷۵۰۰ شرکت بین‌المللی را جذب کند. جبل‌علی به دلیل موقعیت استراتژیک در خلیج فارس و دسترسی به بازارهای جهانی، به قطب ترانزیت کالا و تولید صادراتی تبدیل شده و سالانه میلیاردها دلار سرمایه خارجی جذب می‌کند.

مناطق آزاد ترکیه نیز با تمرکز بر تولید و صادرات، به‌ویژه در بخش‌های نساجی و خودروسازی، موفق عمل کرده‌اند.

این مناطق با معافیت‌های گمرکی و مالیاتی، زیرساخت‌های لجستیکی قوی و نزدیکی به اروپا، سالانه میلیون‌ها دلار صادرات دارند. منطقه آزاد ازمیر به دلیل

دسترسی به بنادر دریایی، نقش کلیدی در تجارت با اروپا و آسیا ایفا می‌کند.

منطقه آزاد صحار با سرمایه‌گذاری در بندر و صنایع پتروشیمی، به مرکز ترانزیت و تولید منطقه‌ای تبدیل شده. معافیت‌های مالیاتی بلندمدت و قوانین منعطف، شرکت‌های بین‌المللی را جذب کرده و صحار را به دروازه‌ای برای تجارت با آسیا و آفریقا بدل کرده. صلاله هم با تمرکز بر ترانزیت کالا و گردشگری، رشد اقتصادی قابل‌توجهی داشته است.

منطقه آزاد راس بوفاسدر قطر نیز با زیرساخت‌های مدرن و تمرکز بر فناوری و خدمات مالی، توانسته سرمایه‌گذاری خارجی زیادی جذب کند. موقعیت نزدیک به خلیج فارس و قوانین تشویقی، راس بوفاس را به مرکزی برای استارتاپ‌ها و شرکت‌های فناوری تبدیل کرده.

این مناطق در عین حال از این جهت موفقند که زیرساخت‌های قوی مانند  بنادر، فرودگاه‌ها و شبکه‌های حمل‌ونقل پیشرفته،- قوانین تشویقی مانندمعافیت‌های مالیاتی و گمرکی بلندمدت، حذف بروکراسیرا برقرار کرده اند.

دسترسی به بازارهای جهانی و مسیرهای ترانزیتی در موقعیت جغرافیایی مطلوب باعث شده مزیت های دیگر این منطقه درک گردیده و از آن بهره گرفته شود.

تمرکز بر صادرات  نیز در این مناطق بسیار جدی گرفته شده.برخلاف ایران که مناطق آزادش گاهی به مرکز واردات تبدیل شده‌اند، این مناطق بر تولید و صادرات متمرکزند.

مناطق آزاد ایران (مثل کیش، چابهار، ارس) به دلیل نبود زیرساخت‌های کافی، قوانین ناکارآمد و تمرکز بر واردات، موفقیت کمتری نسبت به همسایگان داشته‌اند.

کشورهای همسایه با مدیریت هوشمند و سرمایه‌گذاری در زیرساخت، از مناطق آزاد برای جذب سرمایه خارجی و افزایش صادرات استفاده کرده‌اند.

با این همه به نظر می‌رسد که این‌بار، حاکمیت  عزم جدی تری برای احیای بهره گیری از این ظرفیت بزرگ اقتصادی را با تعاملی که بین دولت، مجلس و سایر دستگاه ها شکل گرفته است، نقش راهبردی مناطق آزاد کشور در اقتصاد ملی محقق شود.

اگر برنامه‌های اعلام‌شده با جدیت و نظارت دقیق اجرایی شوند، می‌توان امیدوار بود که مناطق آزاد از یک حاشیه‌ی کم‌اثر به محور رشد اقتصادی کشور بدل شوند.